Waarom we onszelf te pletter werken

Het aantal langdurig zieken steeg op 10 jaar tijd met 64 procent. Hoe komt het toch dat steeds meer mensen niet meer willen/kunnen meedoen? Als één van de voornaamste oorzaken wijst het Riziv op de sterke toename van psychologische aandoeningen. Het aantal burnouts, depressies en zelfmoorden is in ons land inderdaad schrikbarend hoog. Minder werken en hoger loon is volgens velen de sleutel naar “werkbaar werk”.

"Wat ooit de motor van sociale gelijkheid was, is nu die van de rat race."

Er is evenwel maar weinig verband tussen burnouts en teveel werken of te weinig loon. We zijn de afgelopen decennia per werknemer steeds minder gaan werken en steeds meer gaan verdienen, terwijl net in die periode de epidemie van burnouts, depressies en zelfmoorden uitbrak. Het is niet omdat onze burnouts, depressies en zelfmoordpogingen samen stijgen met de productiviteit dat die productiviteit daar ook de oorzaak van is. Het kan evengoed zijn dat ze samen voorkomen niet omdat er een causaal verband is tussen beide maar omdat ze allebei dezelfde oorzaak hebben: standaardisering. We worden dan niet productiever omdat we harder werken, maar vooral omdat we door standaardisering betere machines hebben en ons werk efficiënter organiseren. Maar het is diezelfde standaardisering die ons ook ongelukkig maakt. We zijn dan niet ongelukkig omdat we zoveel werken, maar net omgekeerd: we kunnen onszelf als veelzijdig mens niet genoeg ontplooien omdat we vastzitten in een eenzijdig, gestandaardiseerd systeem. Vooruitgang door standaardisering maakt ons “eendimensionale mensen”, aldus de Duitse socioloog Herbert Marcuse.

Hoe is het zover kunnen komen? Door het sociaal overleg tussen vakbonden en werkgevers ontstond een virtueuze cirkel die zowel winsten als rechten deed groeien. Voor de werknemer zelf is die virtueuze cirkel eerder een looprad, dat almaar sneller draait en steeds moeilijker toegankelijk wordt. En zo wordt iets als de index, ooit de motor van sociale gelijkheid, nu die van de rat race. Hoe groter de voordelen voor wie al in het systeem zit, hoe moeilijker het wordt om erin te komen (werkloosheid bij jongeren en allochtonen) en erin te blijven (burnouts, depressies, vervroegde pensionering, zelfmoorden; België is er stuk voor stuk kampioen in). Waarom blijven mensen toch in dat looprad? In onze maatschappij is werk een van de enige manieren om volwaardig te participeren aan de maatschappij. Geen toegang tot werk is zowat hetzelfde als excommunicatie in de Middeleeuwen. Toen enkel voor de grootste misdadigers, vandaag vroeg of laat het lot van iedereen. De vrees om uitgesloten te worden is de angstmotor waarmee we elkaar dwingen op het looprad te blijven en diegenen verstoten die ernaast vallen.

Zo bekeken ligt de sleutel tot werkbaar werk niet bij het verder aanjagen, maar het herwinnen van de controle over het looprad. Dat kan als we aanvaarden dat sociale vooruitgang al lang niet meer gaat over loon, maar over toegang. Mensen gaan vandaag niet kapot van armoede, maar omdat ze verbannen worden uit het maatschappelijk leven. We zouden er dus moeten in slagen een deel van dat loon in te ruilen voor een rijkere, toegankelijkere werkervaring.

"Het draait niet langer om loon, maar om toegang" 

De oplossing is misschien dichterbij dan we denken: de deeleconomie. Uiteraard verguisd door de vakbonden want je moet er vaak meer werken voor minder loon. Maar wat als geld nu eens niet het enige is waar mensen om geven? Tot spijt van wie het benijdt, dat is precies wat het succes van de vele deelplatforms laat zien. In de deeleconomie gaat het niet zozeer om wat je bezit, maar om wat je kan gebruiken; wat je hebt is dus minder belangrijk dan wie je kent. En waarom bang zijn om je job te verliezen, als je zo weer een nieuwe hebt? Je moet er vaak langer werken, maar dan wel op een manier die je niet reduceert tot een instrument van economische en sociale groei. De lonen zijn er lager, maar je werkt wel binnen structuren die jou als doel hebben, in plaats dat jij je te pletter moet lopen voor de structuren. Je doet er werk waarin je al je talenten kwijtkunt (thuiskok, hoteluitbater, taxichauffeur), in plaats van één aspect ervan eindeloos te moeten exploiteren.

Kortom, deeleconomie laat mensen toe de controle over het looprad te herwinnen en garandeert hun toegang tot het maatschappelijk leven. Ze vormt zo een krachtige nieuwe hefboom voor werkbaar werk. Als oplossing staat ze misschien nog niet helemaal op punt. Maar als ze al niet het beste antwoord geeft, dan nog biedt ze tenminste een antwoord op de juiste vraag.

 Deze post is de integrale versie van het opiniestuk dat op 10 mei verscheen in De Morgen als "Waarom we onszelf te pletter werken"

Het stuk veroorzaakte een dagenlang debat over deeleconomie. Klik hier voor een overzicht van dat debat met links.  

Check de volgende post voor meer over oplossingen: "Hoe stoppen we de rat race?"